Aldus sprak....

Tears for the 'last man' : Nietzsche and the giraffe

Alas! There comes the time when man will no longer give birth to any star. Alas! There comes the time of the most despicable man, who can no longer despise himself. 
Lo! I show you the Last Man. 
"What is love? What is creation? What is longing? What is a star?" -- so asks the Last Man, and blinks. 
The earth has become small, and on it hops the Last Man, who makes everything small. His species is ineradicable as the flea; the Last Man lives longest. 
"We have discovered happiness" -- say the Last Men, and they blink. 
They have left the regions where it is hard to live; for they need warmth. One still loves one's neighbor and rubs against him; for one needs warmth. 
Turning ill and being distrustful, they consider sinful: they walk warily. He is a fool who still stumbles over stones or men! 
A little poison now and then: that makes for pleasant dreams. And much poison at the end for a pleasant death. 
One still works, for work is a pastime. But one is careful lest the pastime should hurt one. 
One no longer becomes poor or rich; both are too burdensome. Who still wants to rule? Who still wants to obey? Both are too burdensome. 
No shepherd, and one herd! Everyone wants the same; everyone is the same: he who feels differently goes voluntarily into the madhouse. 
"Formerly all the world was insane," -- say the subtlest of them, and they blink. 
They are clever and know all that has happened: so there is no end to their derision. People still quarrel, but are soon reconciled -- otherwise it upsets their stomachs. 
They have their little pleasures for the day, and their little pleasures for the night, but they have a regard for health. 
"We have discovered happiness," -- say the Last Men, and they blink.

And here ended the first discourse of Zarathustra, which is also called "The Prologue," for at this point the shouting and mirth of the multitude interrupted him. "Give us this Last Man, O Zarathustra," -- they called out -- "make us into these Last Men! Then will we make you a gift of the Overman!" And all the people exulted and smacked their lips. Zarathustra, however, turned sad, and said to his heart:

They do not understand me: I am not the mouth for these ears. 
Perhaps I have lived too long in the mountains; I have hearkened too much to the brooks and trees: now I speak to them as to the goatherds. 
My soul is calm and clear, like the mountains in the morning. But they think I am cold, and a mocker with terrible jests. 
Now they look at me and laugh: and while they laugh they hate me too. There is ice in their laughter. (Friedrich Nietzsche, Also sprach Zarathustra)

 

After all the turmoil for killing a giraffe of approximately 18 months old, the scientific director of the zoo in Copenhagen, Bengt Holst, has been proclaimed man of the year in Copenhagen. The euthanasia on Marius, the name of the unfortunate giraffe, gave rise to enormous protests by Danish activists and it went viral on the internet. Even more so when Marius was publicly slaughtered after his euthanasia and fed to the lions in the Copenhagen zoo.

  

The outrage was enormous. Children were present during the dismemberment of Marius! Petitions were made to fire Bengt Holst as a director. The zoo even received death threats. It seemed like Jason (Friday the 13th) or Freddy Krueger (Nightmare on Elm Street) had just entered Zooland. The peaceful minds of children were in danger and this 'mentally sick man' was about to wind up on the block himself. Off with his head!

What are the cultural a priori of this reaction? We live in an increasingly utopian universe. Animals are just kind.....more kind then humans. Nevermind the fact that a hungry tiger will eat you in an instant. And basically each and every human being is inherently prone to goodness. The fact that we don't succeed in showing our inner goodness all of the time is the fault of circumstances beyond our reach. Nature is kind and.....if not mistreated....mankind is kind too. One could say that the ghost of Rousseau still haunts us up to this day. We don't want to be confronted with horror, pain and the brutality of existence. Like Baudrillard said, but he didn't have this meaning in mind, we have turned our society into Disneyland. Or better still, we like to believe it is Disneyland. Does anyone give a damn that Disneyland-Paris is built on the battlefields of World War I (Marne)? Or is it a symptom of a society that tries hard to forget that life isn't just a fairy-tale?

Forget pain, illness, death and horror. Happiness should be our goal. This is what facebook tells us. This is what tv channels for kids tell our children. We are educating future generations that the world is a happy place. Thank God for news broadcasts. Pretty soon they will be the only ones that still dare to question this Disneyficated version of our worldview. And does it work? Our own private Disneyland?

No. When media, parents, educators....tell you that happiness is the most important goal in your life and you feel like you are living in a Disneyland where all is 'fair', you will end up more hurt, damaged and frustrated than ever before. We all will end up (if this is not already the case) as Nietzsches 'last man' : we will have made everything small, leaving the regions where it is hard to live, leaving behind illness and perfidity as sinful. In our newly discovered happiness we start more and more to look the same, indulging in our (?) little pleasures.

For Nietzsche the overman (Ûbermensch) does not back down from pain, anxiety, hardship, death and loss. He embraces life in its fullness shouting 'da capo' from the top of his lungs. Now I'm not saying that Nietzsches goal is easy. The philosopher with the hammer himself realized this. But maybe an effort is just what we need in stead of shouting with the masses that the world is a place where we should all try to be completely happy.....heading for frustration because we raized the stakes too high.

Dirk De Wachter, a very well known psychiatrist in Belgium, claims that people should learn to be a little bit unhappy again. Not every day can be a highlight, not all pain can be banished. Life has its upside...but also its downside. We should get out of our 'facebook-world', where everything is fun, dynamic and likable and start to realize that not all is 'fair' in Disneyland.

I agree with Dirk De Wachter. But I think he misses a point. How exactly can you learn people to be a bit more unhappy? How do you do this? It seems a bit strange that a philosopher should give a psychiatrist practical advice. But I think I have an answer....not the answer. Just a suggestion. The thing we can practically do is learn people to be more at ease with the prospect of temporality, futility. Basically we want to strive for eternity and find it hard to embrace the facts of loss, death and ephemerality. They will learn in this way to tone down or relativize their longings. It is a path as ancient as the Stoics in the society of ancient Greece. And how can we bring people practically to this point? We have a whole range of products of humanity that tell us this message, confront us with ephemerality. These products are art, movies, music, literature...... So look at the great themes of 'vanitas' in our tradition and in the present. This path will automatically make people more in harmony with the fact that unhappiness is just as great a part of life as happiness. So the thing we really should be adressing is not so much unhappiness, but mortality. The rest that Dirk De Wachter discusses will follow.

 

  

 So when Bengt Holst claimed that he staged the Marius-affaire in exactly this way because 'children should learn that the world is not Disneyland', Nietzsche would have shed a tear for the giraffe like he did for the horse in Turin.

 

 

 

You made me love you : Openingslezing

Fotograaf en model : een voyeuristische danse macabre boven de (gr)afgrond

Intro

‘Larvatus prodeo’…..’Zoals een acteur gemaskerd treed ik naar voren, gemaskerd op het toneel van de wereld’. Descartes had het goed begrepen. De filosoof heeft een rol te spelen. Gemaskerd met en door zijn rol heeft hij te ontmaskeren. Het ontmaskeren van vooronderstelde waarheden, dogma’s, opinies. Waarom kruipt de filosoof dan in een rol? Omdat dit ontmaskeren gevaarlijk kan zijn, pijnlijk. Door te ontmaskeren verwondt de filosoof zijn publiek. Hij blijft ze steken zoals een horzel een paard (sic Socrates). Maar elk ontmaskeren, ontdekken of ‘ontbergen’ is ook tegelijk……(eerste masker af)… een toedekken. Door te spreken ontdekt de filosoof, ontmaskert ie….maar dekt ie tegelijk andere dingen toe door erover te zwijgen.

Ook foto’s ontmaskeren en dekken tegelijk toe. Ze laten iets oplichten en doen stollen tegelijk…..bevriezen, mummificeren. De fotograaf ontmaskert….en dekt tegelijk toe (tweede masker af)….mummificeert. Zwijgend spreken ze. Het zwijgen en de stilte van de foto zijn minstens zo verscheurend als het spreken.

In deze maskerade van ontdekken en toedekken schreeuwt Descartes’ quote ons iets toe. De nood om buiten schot te blijven. De nood aan een onkwetsbare positie in dat breekbare en fragiele spel van ontdekken en toedekken. De filosoof wil niet voor de inquisitie verschijnen (zoals Descartes dat niet wou) en de fotograaf blijft ergens ook steeds buiten schot. Ergens? Waar dan? Nergens. Het masker en de fotograaf delen een zalig uitganspunt : onbekeken bekijken. ‘A view from nowhere’. Het is een blik van potentieel iedereen en niemand tegelijk. (Derde masker af)

De fotograaf is, zoals de gemaskerde, een aanwezige afwezige. Een God’s eye view : onkwetsbaar Van wie is de blik van de fotograaf of van de gemaskerde? Rob Mellink? Jan Hoek? Iztok Klančar? Welmer Keesmaat? U? (vierde masker af) Dimitri Goossens?

Blijft een onbekeken bekijker echt buiten schot met de bekekene, de gefotografeerde als trofee? Weet u wie ik ben? Weet ik wie ik ben? Weet u wie u zelf bent? Is de facade niet gewoon een nieuw masker? In hoeverre mate zijn we echt de mens die we zelf zijn? Stompzinnig? En naakt? Of steek ik u nu te veel, beste toehoorder? Riskeer ik zelf nu mezelf te veel bloot te geven? Uw inquisitie? U kan natuurlijk altijd uw eigen masker opzetten : facebook….of uw eigen grimas….als het te pijnlijk zou worden of een te onthullende komedie.

 

This was the first time I visited someone at their home with a camera.

 Jan Hoek, Marktplaats : Looking for models.

Akte 1: De fotograaf als goddelijke begrafenisondernemer

Elke foto is een lijk. Een restant van een gepasseerd moment. Een kadaver. Maar tegelijk, als het een portret is, een zelfkadaverisering of mummificatie van de geportretteerde. Dit maakt van de fotograaf een soort goddelijke (want aanwezige afwezige) begrafenisondernemer. Hij hult zich in stilte en probeert op te gaan in het decor, prentjes afleverend van de zich offerende geportretteerde : fotografie als ‘zelfdoding’ en de fotograaf als aanvaardbare ‘serial killer’?

Staat u mij toe deze ontmaskering verder toe te lichten via het denken van onder andere Roland Barthes en Maurice Blanchot.

a) Foto’s als micro-ervaringen van de dood en de vergankelijkheid

-Het ‘spook’ van de objectivering

Roland Barthes wijst op het feit dat de geportretteerde in het poseren voor de foto enigszins een kadaver of restant wordt van zichzelf. We objectiveren onszelf om de camera een beeld-object van ons te laten maken. We voelen onszelf van subject naar object verglijden. We zijn geen subject meer, onszelf een pose gevend of de gewenste pose van de fotograaf aannemend, maar ook geen volledig object. Een beeld is geen object. Het is niet ‘daar’, blijft niet ‘daar’. Het beeld is niet gelijk aan zijn drager. De drager is een grond van waaruit het beeld zijn magische werking verricht. Het beeld ‘bespookt’. De geportretteerde kan zichzelf in dit proces een ‘spook’ voelen worden….een mummie. Het is een ‘daar-geweest-zijn’ dat als een restant ons in het hier en nu komt bespoken. In deze zin is elk spel tussen fotograaf en gefotografeerde volgens Barthes een micro-ervaring van de dood.

Wat is dit spook dat vanuit het portret ons bekijkt?  Het is tegelijk wat de gefotografeerde gelooft te zijn, wat de gefotografeerde zou willen dat andere mensen geloven dat hij/zij is, degene die de fotograaf gelooft dat de gefotografeerde is en degene die deze fotograaf wil gebruiken om zijn kunst te tonen. Het is dus een op het spel zetten van subjectiviteit . Barthes typeert de gefotografeerde als ‘Spectrum’ (spectacle en spectre tegelijk). Met ‘spectre’ wijst hij op het feit dat de persoon op de foto ‘er geweest is’ in dat moment in het verleden dat nooit herbeleefd kan worden. Hij/zij komt ons bespoken uit dat verleden, ook de gefotografeerde zelf die niet meer de persoon is die hij/zij was ziet zijn eigen ‘spook’ of de mummificatie van zichzelf.

 

Iztok Klancar, My men.

-Offer van de subjectiviteit

Dit proces van zelfkadaverisering of mummificatie, versterkt nog door het feit dat we een pose aannemen voor de fotograaf,  is in een nog andere zin een micro-ervaring van de dood. We offeren onszelf aan de camera en het beeld. De fotograaf wordt zo haast een hogepriester en de foto een trofee van een offer. Of is het eerder een trofee van de jacht?....Foto’s ‘schieten’???

Onze kleding is grotendeels ons masker. Door ons te kleden eisen we, aldus Sartre en Georges Bataille, onze subjectiviteit op. We beleven onze lichamelijkheid als een ‘lichaam-hebben’. Ook tatoeages passen in dit perspectief. We be-lichamen onszelf, scheppen een beeld van ons zelf dat we anderen willen voorhouden. Dat maakt dat vanuit deze optiek zich ontkleden, gedwongen of vrijwillig, een offeren van die subjectiviteit is. Een gedwongen offer of een zelfoffer. Zo schetsen Sartre en Bataille het. Wat op het spel staat in naaktfotografie zou dus kunnen omschreven worden als een spel tussen de fotograaf als een hogepriester of begrafenisondernemer die getuige is van een subject dat zijn mogelijkheid om een lichaam te hebben aan het offeren is voor een lichaam-zijn. We riskeren de mogelijkheid om onze loutere lichamelijkheid, het feit dat we een lijf zijn, te overstijgen.

Tot nu toe heb ik belicht dat in de fotografie een micro-ervaring van de dood en de vergankelijkheid aan de orde is. Het beeld ‘bespookt’ ons uit het verleden als een mummificatie van een onherroepelijk gepasseerd moment. Tegelijk lijkt het in het geval van naaktfotografie vaak te gaan om ‘geschoten wild’….met dat verschil dat de trofee zich hier wel zelf geofferd heeft. Zich bloot heeft gegeven en daarmee riskeert louter lijf te worden.

Maar in de foto is niet alleen een micro-ervaring van de dood voelbaar. Aan de foto zelf kleeft ook (gr)afgrond.

Welmer Keesmaat, Vers 6.

b) Foto als grafsteen

Niet alleen de gefotografeerde wordt gereduceerd tot een spook, een mummie of een kadaver. De foto is zelf ook een restant, een kadaver of lijk van een ‘daar-geweest-zijn’…..een voor altijd onherroepelijk verloren moment.  Het kadaver of lijk valt ons gevoel van plaats en tijd aan…en ook de foto doet dit.

-Plaatsloos

Net zoals een lijk is het aanwezigheid die niet ‘hier’ noch ‘elders’ is. Het is een aanwezigheid die een afwezigheid onthult en zo een gat slaat of ‘scheur’ komt maken in onze ‘beleefde wereld’. Net zoals een kadaver maken deze foto’s een connectie tussen het ‘hier’ en ‘nergens’. Dit ‘gat- of scheureffect’ van de foto maakt dat ze ook hun plaats ‘grijpen’. Terwijl ze tegelijk plaatsloos zijn, want een ‘nergens’….een verdwenen moment ‘achter de wereld’.  Ze grijpen hun plaats en ondergraven tegelijk de mogelijkheid van een plaats. Ze houden ons dus boven een afgrond als ondergraven plaats, een gevoel van thuisloosheid.

-Tijdloos

Tegelijk  valt de foto ons gevoel van tijd aan. Foto’s zijn een momentopname voor eeuwig. Tegelijk voorbij en voor altijd ‘nu’. Ze proberen het voortschrijden van de tijd te bevriezen en via deze poging ademt de vergankelijkheid van de tijd ons in het gezicht. In die zin zijn ze ambigu. We proberen het voortschrijden van de tijd te stoppen en worden zo constant herinnerd aan de onstopbare, vluchtige tijd. In het proberen grijpen….missen we of ‘schieten’ we naast de zaak die we willen grijpen.

Vanwaar deze paradoxale onmogelijkheid inherent aan de fotografie? Het is een onmogelijkheid die inherent is aan elk beeld dat representeert. Aan elk beeld dat representeert kleeft de (gr)afgrond.

Woorden voor beeld of teken dragen de vergankelijkheid of dood in zich. Imago is de naam voor het dodenmasker dat van de overledene gemaakt werd. Figura staat ook voor ‘spook’ of ‘fantoom’. Idool betekent ook de geest of ziel van de overledene die zich los maakt van het kadaver. Het Griekse woord voor teken is sèma. Is het toeval dat dit woord tegelijk staat voor ‘grafsteen’?

Het representerende beeld, en dus ook de representerende foto, gaat terug op de grafsteen als misschien wel oudste vorm van representatie (re-present stellen). De grafsteen staat voor waar het in staat, de grafgrond op zich. De grafsteen is een teken dat verwijst naar zichzelf, naar zijn eigen merkteken in de grond. De grafsteen verwijst naar iets dat alleen aanwezig is in en doorheen zijn teken. Vooraleer die grafsteen naar iets buiten zichzelf verwijst, verwijst dit teken in de eerste plaats naar een verdwijning, naar een afwezigheid. Zo behoort de afwezigheid die de dood op zich als een scheur in de ervaring bewerkstelligt tot de grond van de beelden die iets voorstellen, representeren. Representeren betekent finaal iets afwezigs opnieuw aanwezig stellen. De grafsteen deed dit wellicht als eerste. Ze opent de mogelijkheid voor elk ander beeld als representatie. Elk beeld of kunstwerk dat representeert draagt dus die afwezigheid/aanwezigheid fundamenteel voor het teken, de grafsteen in zich. Het beeld diende fundamenteel ter genezing voor een ervaring van afwezigheid, van nietigheid die onze ervaringswereld komt verscheuren, verwonden…..de dood. Maar het is geen éénduidige genezing, geen simpele bescherming. Het opnieuw aanwezig stellen, representeren, blijft altijd die afwezigheid in zich dragen. Aan elke foto blijft dus de (gr)afgrond kleven.

Een foto vormt dus een halte, want een halte is een stop in tijd en plaats. Maar tegelijk, vanwege zijn plaatsloosheid en tijdloosheid, valt de foto die mogelijkheid van een halte ook aan. Een onmogelijke halte dus, zoals een grafsteen, altijd verwijzend naar een afwezigheid in zijn aanwezigheid. Rond die foto’s ontwikkelen we vaak allerlei bezwerende rituelen als rond een grafsteen : gedenken, opbaren in musea of op tentoonstellingen in een soort van gewijde stilte. Musea en tentoonstellingen kortom als nieuwe kerken of lijkenhuizen met de fotograaf als een soort goddelijke, want onbekeken kijkende, begrafenisondernemer.

Citaat Régis Debray : ‘Goden nemen geen foto’s…..enkel stervelingen fotograferen’.

Akte 2 : De ‘verscheurende’ blik als (af)grond voor fotograaf

Rob Mellink : ‘Ik heb ontzettend veel kutten, tieten….gezien. Maar daar herinner ik me niets meer van. Die blikken herinner ik me. Daar was ik mee bezig’ (Antwerpen, café van opera)

Dit statement ontmaskert dat de analyse zich niet mag beperken tot een foto zien als een loutere grafsteen die op een onmogelijke wijze een afwezigheid en de vergankelijkheid probeert toe te dekken. Er laat zich nog een andere onmogelijkheid ontdekken in deze ‘toedekking’ die niet met de aard van het medium te maken heeft, maar eerder intrinsiek verbonden is met de representatie van personen in het beeld. Het gaat om de afgrond die zich opent in een verscheuring van de fotografische grafsteen via de blik.

En die blik die verscheurend werkt is niet de blik van de fotograaf. Die is veilig, verscholen achter de camera. De fotografische blik is de machtsblik van de voyeur. De ‘God’s eye view’ die ziet zonder zelf gezien te worden. Hij blijft buiten schot.

De mens is niet alleen een fysisch wezen in de zin dat hij een lichaam is, maar ook een metafysisch wezen in de zin dat hij zijn lichaam niet alleen fysisch is maar het ook heeft. Wij zijn een lichaam en hebben een lichaam tegelijk. De fotograaf heeft de kans om het feit dat ie een lichaam is, een lijf is, uit te schakelen of tussen haakjes te zetten. Hij kan zich wentelen in een haast metafysische positie van enkel zijn lichaam te hebben en het niet fysisch, visueel te moeten laten objectiveren door de ander of via het beeld. Dit is de positie van de voyeur: niet je lichaam hoeven te zijn, onobjectiveerbaar, het enkel als subject te hebben.

De gefotografeerde, zeker bij naaktfotografie, riskeert tot lijf geobjectiveerd te worden. De val van het louter lichaam zijn ligt klaar. En zo lijkt de fysisch-metafysische afgrond van de lichamelijkheid  die ieder bij zichzelf voelt (lichaam zijn en hebben tegelijk) zich te polariseren in de relatie tussen fotograaf (lichaam hebben) en gefotografeerde (lichaam zijn).

 Maar het objectiverende karakter van de foto ‘scheurt’. Het beeld blijft niet veilig daar, de fotograaf als onbekeken bekijker niet volledig buiten schot. Plots is daar die menselijke blik. En waar die voyeuristische positie van de fotograaf waarlijk een wapen is, is de blik van de gefotografeerde dat ook. Ze laat de grafsteen van het beeld scheuren. Ze laat het beeld opspringen, oprijzen van zijn drager, het blijft niet daar. Het kruipt onder de huid en in alle stilte spreekt die menselijke blik.

Rob Mellink, May I....?

 

Het menselijk gelaat draagt volgens filosoof Levinas één grote boodschap : uiterste kwetsbaarheid. Daarom gaan we ons gelaat vaak vermommen, maskeren, bedekken, opsmukken of langs operatieve weg veranderen. Bij passanten die niet over deze mogelijkheid vaak beschikken door omstandigheden – gedetineerde, krijgsgevangene, dakloze, bedelaar…..- toont deze kwetsbaarheid zich via het gelaat des te sterker. Mensen vinden het hopeloos moeilijk om hun gezicht of de vragende blik van de ander te accepteren. In het eerste geval kijk je recht in je eigen kwetsbaarheid en in het andere geval doet die blik van de ander een appèl op jou. Het is een vraag om je verantwoordelijkheid tegenover je eigen kwetsbaarheid of die van de ander op te nemen. Een vlucht voor die vermoeiende verantwoordelijkheid ligt op de loer in het wegkijken of negeren. We doen dan alsof we zelf onzichtbaar zijn (opnieuw niet bekeken worden). Of zelfs het uitschakelen van die blik die een kwetsbaar appèl op ons doet door de gegijzelde te blinddoeken, hem of haar zo te herleiden tot een lijf en niets meer.

Levinas ziet in dit gelaat van de ander dat in al zijn kwetsbaarheid een appèl op mij doet een binnenvallen van God. Het is volgens hem God die spreekt via het kwetsbare gelaat van de ander. Blijft de voyeuristische fotograaf nu nog buiten schot? Of opent zich nu voor hem een afgrond in een aanvallen van zijn afstandelijk voyeurisme? Een afgrond die zich paradoxaal opent in het net dichten van de fotografische afstandelijkheid. En vooral….aan welke kant van de camera zit nu ‘God’s eye view’?

Epiloog: De foto als (gr)afGROND en zijn (ver)WONDE(ring)

Het spanningsveld tussen de voyeuristisch getinte positie van de fotograaf en de gefotografeerde kan een oplossing vinden, de grafgrond die aan de foto kleeft vruchtbaar zijn als er oog is voor het feit dat in het woord grafgrond niet alleen het woord afgrond schuilt, maar ook grond. De afgrondelijke ervaring van de kwetsbaarheid die de fotograaf ervaart via de blik van de ander kan een nieuwe grond zijn. Een basis om een fotografie te ontdekken die, zoals op deze expositie, ruimte laat voor menselijke kwetsbaarheid, de vraag stelt naar die kwetsbaarheid en menselijkheid. Hetzij door dicht op de huid te zitten en in dat proces toch je als fotograaf meer bloot geven, hetzij door het model meer los te laten en zijn kwetsbaarheid te laten vorm geven. Zo groeit rond dit soort foto’s een (ver)WONDE(ring) die niet voor niks het woord ‘wonde’ bevat en die wonde open laat. De wonde is de kwetsbaarheid die het grafsteenaspect van het beeld doet scheuren en waaruit onze humaniteit kan opbloeien, oplichten.  

Presentations/lectures

I will be speaking/have spoken at:

 

 

*Culture in/and crisis? : Fifth UNeECC Annual Conference (27-28 October 2011), Lessius Antwerp, Belgium

-28 October between 10-12 hours. (presentation of research on the role and place of the sacred in transgressive, contemporary art and image)

http://www.uneecc.org/htmls/welcome_page.html

 

*Dutch-Flemish day of philosophy, Technical University of Delft (Netherlands), 31 October 2011.(presentation of research on the role and place of the sacred in transgressive, contemporary art and image)

http://tbm.tudelft.nl/nl/over-faculteit/afdelingen/values-and-technology/sectie-fil/events/filosofiedag-2011/

*Has beauty burned her face? -On violence and transgression in art and culture/ Heeft Schoonheid haar gezicht verbrand? - Over geweld en transgressie in kunst en cultuur

Lecture at the School of Comparative Philosophy, University of Antwerp (Campus 3 Eiken), Building R, 1st floor (10u00 - 12u40, 14u15 - 16u30), 2 june 2012

http://www.scfa.be/kalender/2012/2-juni/4de-jaar/heeft-schoonheid-haar-gezicht-verbrand

In de ogen van Medusa: geweld en verlies in westerse, postmoderne cultuur en hedendaagse kunst (drie lezingen op 12 september, 19 september, 26 september 2012 om 19u30 te Leuven) /Into the eyes of Medusa : violence and loss in western, postmodern culture and contemporary art (three lectures on 12th of september, 19th of september and 26th of september 2012 at the Lemmensinstitute in Leuven)

http://lemmens-drama.be/blog/blog/2012/09/06/drie-lezingen-door-filosoof-dimitri-goossens-12-19-en-26-september-2012/

Presentation at TEDxUtrecht (8th of november, city theatre in Utrecht) : 'Into the eyes of Medusa: ugliness and savagery in art as a crisis of the sacred in aesthetics?'

Eros and the vulnerable man: synthesis and conclusion: Selm Wenselaers, Dimitri Goossens, Suzanne Grotenhuis (The eternal struggle of Eros), lectures, 23 February 2013, 20u00/ Eros en de kwetsbare mens: synthese en slot : Selm Wenselaers, Dimitri Goossens, Suzanne Grotenhuis (De Eeuwige Strijd van Eros), Lezingen, 23 februari 2013, 20u00 www.hetzoekendhert.be Filosofiehuis Het zoekend hert, Koninklijkelaan 43, 2600 Berchem

'The Labyrinth of Eros' @ Filosofiehuis 'Het Zoekend Hert', 26 March 2013.

Summer of Darkness Café @ Tivoli (Spiegelzaal), Utrecht, 11 May 2013. Lecture on the link between death and art (focus on symbols of death : the corpse and the skull).http://www.tivoli.nl/agenda/3359/Summer-Darkness-Cafe-1 (to read more about subject)

Summer of Darkness Festival @ Utrecht, 26 July 2013. Performance about horror, morality and humanity. Mr. Octavio Aion, a serial killer, reflects on what it means to be a monster, what horror is like, and how to escape our western urge for immortality.....from the impossibility of escaping the fact that a caught serial killer becomes....immortal.

Summer of Darkness Festival @ Utrecht, 28 July 2013, Lecture on the link between death and art (focus on symbols of death : the corpse and the skull)

Seminar on Georges Bataille: Georges Bataille: in the eye of the impossible (School for Comparative Philosophy, Antwerp, 5th of October 2013)  http://www.scfa.be/kalender/2013/5-oktober/seminarie/georges-bataille-het-oog-van-het-onmogelijke

Lecture at a Conference of Domus Medica, Topic of the conference : loneliness, my contribution: Art and loneliness: an aporetic situation, 6th of  October 2013, http://www.domusmedica.be/vorming/medisch-psychologisch-weekend/2013-06-25-11-31-43/programma.html, Floréal Blankenberge, 9u00.

Lecture at conference of OZSW (Nederlandse Onderzoeksschool Wijsbegeerte), 16 November 2013, Erasmus University Rotterdam, Netherlands, 'Death and the image : a plea for an aesthetics of shock'

Discussion of 'Adem' (theatre play by Braakland/Zhebilding) @ OPEK Leuven, 18 October 2013, approximately 22u00.

Georges Bataille en het onmogelijke ogenblik van de scheur : sacraliteit en transgressie (Doelenzaal, Universitaire bibliotheek van Universiteit van Amsterdam, 26 februari, 19u30) (lecture)

The gaze and the photograph : spectres and the voyeur (Lezing voor vernissage van werk van Rob Mellink e.a. op 24 april te Nijmegen)

Host in 'Fans of Flanders' (tv-program), section 'Once upon a time'

 

List of topics I can talk about…..

The ugly in art and image

Beauty

Crisis of beauty in art and imagery

Death in art and image : representations of death

Evil

The impossible in art and literature

The monstruous

Excitement, suspense and human relations : Hitchcock and Hopper

The inhuman in art and culture

The sublime

The abject (Kristeva, Bataille)

Erotism

Georges Bataille

David Lynch : Lost highway, madness and film noir

Transgression (G. Bataille) in culture, art and imagery

Voyeurism in culture, voyeurism and surveillance-society

The look and theatrical staging in western culture : the world as a theatre spectacle

The look and power

The look in western culture : genealogical approach (M. Foucault)

Death and the sacred through a comparative study of 'Death of Marat' (David) and photographs of Che Guevara (Alborta and Korda)

Disgust: In culture, art/aesthetics

Death

Symbols of death : skull, corpse, skeletons, photographs of ancestors

Memento mori and Vanitas : human vulnerability, frailty in art and imagery

Horror

The Corpse as an experience of death and as an element of art and popular culture

Cannibalism : anthropological and philosophical, in popular image (movies)

Violence and art/imagery

Holocaust and representation in art and popular culture

Genocide and art

Death and heroism in art: making sacred

The sacred in art : past and present

Religion and violence

The female nude from Renaissance to impressionism to Madame Edwarda (G. Bataille)

(Re)presentations of the body in art and popular culture

What is an image?

…………

…and a lot of other disturbing and alienating topics from a historical and philosophical point of view.

Can be brought in Dutch, English or French.

If you have a topic in mind that is not in this list but touches on some items in the list….you can always contact me and ask : [email protected]

Podcast over Georges Bataille naar aanleiding van 50ste verjaardag van zijn dood

<iframe src="http://www.franceculture.fr/player/export-reecouter?content=4456525" width="481" frameborder="0" scrolling="no" height="139"></iframe>

In de schaduw van de romantiek; "je ne suis pas un romantique!"

Onlangs liep ik de Xavier Hufkens galerie binnen in Brussel om een blik te werpen op werk van Thierry De Cordier. Vlak bij de ingang van de galerie stond op een witte muur een beschrijving van het tot stand komen van een specifiek werk van hem. Het was niet zozeer deze beschrijving die me opviel, maar wel de titel die in het groot erboven prijkte: 'je ne suis pas un romantique!'

Hoe langer ik rondliep tussen zijn werken, hoe minder ik overtuigd was van de waarheid van die uitspraak en het vermoeden van enige ironie in mij groeide.

In de 18de eeuw, eeuw waarin de romantiek zijn 'take off' kende, kwam het denken over kunst in een stroomversnelling. De term 'esthetica' ontstond bij Baumgarten. Maar vooral de teksten van Edmund Burke (Een filosofisch onderzoek naar de oorsprong van onze denkbeelden over het sublieme en het schone) en van Immanuel Kant (Kritiek van het oordeelsvermogen) namen een belangrijke plaats in ten aanzien van een thematiek die niet meer weg te denken is uit de kunst: het sublieme.

Kant presenteert het sublieme als een esthetisch idee dat een zekere grootsheid bevat die de mens met zijn fysieke nietigheid confronteert. Het gaat om een onbeheersbaarheid die een soort aanzuigend effect heeft op de toeschouwer. Dit omdat de overweldigende grootsheid of kracht die getoond wordt verheffend is. Je krijgt als toeschouwer namelijk het gevoel dat het kunstwerk je tot een ervaring brengt die je op een andere manier nooit zou bereiken. Het is een ervaring die tegelijkertijd de 'begrenzing' van de mens doet voelen maar hem ook 'voorbij de grens' neemt. Edmund Burke, wiens werk rond het sublieme minder aandacht krijgt dan dat van Immanuel Kant, legt meer de klemtoon op het afgrijzen, de dreiging die van zo'n esthetische ervaring kan uitgaan dan de filosoof uit Königsberg. In de romantische schilderkunst vond deze thematiek van het sublieme een magistraal klankbord. Vooral het werk van Caspar David Friedrich is zonder deze esthetische idee van het sublieme niet te ontsluiten.

Caspar David Friedrich, Monnik aan zee, 1810

In zijn schilderijen legt hij de nadruk op de desolate eenzaamheid van de menselijke figuur in een landschap dat vanwege zijn uitgestrektheid, grootsheid iets onmetelijks heeft. Het is een uitgestrektheid die de notie van oneindigheid in het vizier van de toeschouwer brengt. En vooral het verlangen wakker maakt om ergens deel te nemen, te participeren aan die oneindigheid die 'buiten het bevattingsvermogen' valt. Ze is niet categoriseerbaar, niet te vatten, maar de menselijke rede daagt het verstand wel uit om die oneindigheid en onmetelijkheid te denken, te ervaren. Zo roept de menselijke rede een drang los om een ervaring te hebben die an sich onmogelijk is want het einde van de menselijke subjectiviteit zou betekenen. Het subject zou oplossen, doen verdwijnen, doen breken. De ervaring is subliem zolang het subject deze esthetische idee kan gewaarworden vanuit een nog veilige positie. Zolang de subjectiviteit of, om het met de woorden van Georges Bataille te zeggen, de discontinuïteit niet in het gedrang komt. Het is balanceren op de rand van een scheur zonder in de scheur zelf te vallen. Het hoeft daarom niet te verwonderen dat de zee een zeer belangrijk thema is in het symboliseren van deze esthetische idee van het sublieme in de romantiek. 

                                                               Caspar David Friedrich, Maansopkomst bij de zee, 1821

De zee belichaamt zowel het sublieme in zijn mathematische (oneindige uitgestrektheid) als in zijn dynamische (oneindige kracht of macht) dimensie. Twee dimensies die Immanuel Kant heel uitdrukkelijk onderscheidt in dit esthetisch idee. Kant bleef wel trouw aan de notie van de eindigheid van de menselijke rede. Na hem wordt het denken van de romantici steeds meer gekenmerkt door een onbeheerst verlangen naar het oneindige en absolute. Daarbij is het romantische streven erop gericht het oneindige in het hier en nu met het eindige te verzoenen. Het kunstwerk moet in het hier en nu de eindige uitbeelding zijn van het oneindige volgens Schelling. Deze zucht naar het absolute komt ook tot uitdrukking in de romantiek in de neiging de grenzen tussen kunst, religie en filosofie op te heffen. Tegelijk is het crisisbewustzijn en de onmogelijkheid van dit verlangen in het romantische bewustzijn reeds meegegeven. Het romantische verlangen naar het absolute, oneindige gaat namelijk steeds nadrukkelijk gepaard met het besef van de principiële onvervulbaarheid van dit verlangen. De romantische kunstenaar beseft dat dit verlangen onmogelijk is. En toch streeft hij ernaar.

Het gaat om een principiële onvoltooibaarheid van een streven dat niet loslaat. Het sublieme heeft in deze zin ook iets monsterlijks,  iets van een kwelling die tegelijk fascineert. Het sublieme brengt vanwege een chaotisch, ongeordend en wild karakter eerder een 'negatieve lust' met zich mee. Het speelt daar waar het conflict tussen onze verbeelding en het absolute tot uitdrukking komt. Het gaat over een thuis willen komen in de thuisloosheid...een onmogelijkheid.

'Domesticity is incompatible with the sublime, since home is specifically what one leaves in order to go off in search of the thrilling limitlesness of alienation and chaos' (Wendy Steiner, Venus in Exile. The Rejection of Beauty in 20th-century Art, 2001)

Deze thematiek van het sublieme is, sinds de avant-garde de schoonheid buitensmeet uit de kunst maar niet het sublieme, de kunst blijven bespoken. Ook in de twintigste-eeuwse kunst is dit thema nog springlevend. Zeker als we de zeelijn even blijven volgen.

Bas Jan Ader, Farewell to faraway friends, 1971

 In 1971 maakt Bas Jan Ader 'Farewell to faraway friends'. Hij maakte deze foto tijdens een reis naar Zweden. Ze is duidelijk verbonden met de oerromantiek van Friedrich en van J.M.W. Turner. Ader staat op een rotspunt die in de zee loopt. In de verte gaat de zon onder. Zijn silhouet steekt af tegen het water. Boven in de foto zijn de wolken dunne vlagen. Achteraf is dit een voortuitwijzing naar Aders allerlaatste werk (zie verder in deze tekst).

 Gert Jan Kocken, Zeebrugge (Belgium) March 6 1987. The Herald of Free Enterprise capsizes just outside the harbour of Zeebrugge killing 192 people, 1999

 Gert Jan Kocken maakt een foto van de plaats waar de ondergang van de 'Herald of Free Enterprise' heeft plaatsgehad voor de kust van Zeebrugge. Weer de uitgestrektheid en macht van de zee en tegelijk de notie van de dood die a fortiori beantwoordt aan alle kenmerken van het sublieme.

 

Guido Van der Werve, Everything is going to be alright (uit: Nummer Acht, 2007)

 

 Guido Van der Werve legt de klemtoon op de desolate eenzaamheid van de mens en de menselijke kwetsbaarheid in zijn performances. Hij zoekt de grenzen op van de mogelijkheid van menselijke aanwezigheid in het sublieme van de natuur. In zijn performance 'Everything will be alright' door voor een ijsbreker op het ijs uit te lopen. De esthetische idee van het sublieme vereist nog enige veiligheid, nog afstand. Maar de zuigkracht van het sublieme op kunstenaar, zowel als toeschouwer is immens en gevaarlijk. De onmogelijkheid van het romantische verlangen kan te veel worden. De drang om thuis te komen in de thuisloosheid te sterk. Hiervan getuigt het laatste werk van Bas Jan Ader dat bekeken kan worden als ultiem romantisch. In zijn 'In search for the Miraculous' vertrok Bas Jan Ader met het minuscuulste bootje ooit, de 'Ocean Wave (vier meter)' vanaf Cape Cod om de oceaan over te steken naar Fallmouth (Engeland). Drie maanden later, op 9 juli 1975, vertrekt Ader vanaf Cape Cod, uitgezwaaid door Mary Sue, zijn vriendin, voor een reis die ruim twee maanden gaat duren. Na drie weken wordt het radiocontact verbroken. Daarna blijft het stil. Pas in april 1976 wordt de Ocean Wave teruggevonden door een Spaanse vissersboot. Van Ader wordt nooit meer iets vernomen of gevonden. Hij is de zee op gegaan om in dit sublieme te verdwijnen. Hij is letterlijk opgegaan in zekere zin in zijn kunstwerk, zoals de Chinese kunstenaar uit een oud verhaal.

" Een schilder was oud en eenzaam geworden gedurende het werk aan één enkel schilderij. Uiteindelijk was het toch af. Hij nodigde de paar vrienden die hij nog had uit. Zij stonden om het schilderij heen: daarop was een park te zien, een smal weggetje tussen de weilanden leidde naar een huis op de heuvel. Als de vrienden hun oordeel klaar hebben en zich willen omdraaien naar de schilder, is die er niet meer. Ze kijken naar het schilderij: daar loopt hij op de weg de glooiende heuvel op, opent de deur van het huis, staat een moment stil, draait zich om, glimlacht, zwaait nog een keer en verdwijnt, terwijl hij de geverfde deur zorgvuldig achter zich dicht trekt."

 

Dus als Thierry De Cordier stelt 'je ne suis pas un romantiqe' en dan zwarte zeeën schildert die de vorm aannemen van gebergtes. Dan loopt ook hij aan tegen het sublieme. En formuleert hij in die ene zin de quasi onmogelijkheid van de hedendaagse kunt om volledig los te komen van de romantische traditie. Ook een onmogelijkheid van de esthetische ervaring....

'Kunst kan voorlopig alleen maar bestaan en haar eigen functie bewijzen, als ze zich blijft onderscheiden binnen de romantische traditie. [...] Voorlopig moeten we het doen met de romantische, die romantische blik die de kunst de afgelopen honderd jaar heeft beheerst en tegenwoordig zelfs zo dominant is dat je je er als kunstenaar niet eens aan kunt onttrekken, zelfs als je dat zou willen.' (Hans den Hartog Jager)

 Thierry De Cordier, Alpensee

Benutte bronnen:

Hans den Hartog Jager, Het sublieme. Het einde van de schoonheid en een nieuw begin, Athenaeum, 2011

Jos De Mul, Het romantische verlangen in (post)moderne kunst en filosofie, Klement, 2007.

Rüdiger Safranski, Hoeveel waarheid heeft de mens nodig?, Atlas, 2004.

 

 

Facebook: a morgue or graveyard (Roland Barthes and Maurice Blanchot)

Sociologists and researchers on communication give evidence today of a growing attention for the phenomenon of the social networksite Facebook. They study social behaviour on this networksite. This is not the intent of this writing. I will explicitly not address the aspect of creating a place of mourning on this networksite  for loved ones that have passed away. The title of this article could be misleading in this case. As the topic of this blog is primarily concerned with images and art, I shall address the issue of images and photographs on facebook here.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I seldom take photographs myself. Usually I get photographed on occasion by students or a colleague. But it is interesting to see how people immediately throw their photographs of parties, trips and other pleasures on Facebook and start tagging. This way on Facebook people try to cultivate a certain image of dynamic life. Most of its members are of a certain young age and this enhances the view of Facebook as a social place of dynamism, youth and happiness. But it is right here that arises a paradox that is inherent in the nature of the photograph. For it not only cultivates and tries to capture a certain amount of dynamism, vitality....it deals in death.

For this to become clear we need to turn to the analysis of the photographic image by the French semiotician and critic of literature Roland Barthes in his book 'La Chambre Claire. Note sur la photographie'. (Camera Lucida. Notes on photography)

According to Roland Barthes the photograph is a witness of 'what-has-been-there'.

 "La Photographie ne dit pas (forcément) ce qui n'est plus, mais seulement et à coup sûr, ce qui à été". Cette subtilité est décisive. Devant une photo, la conscience ne prend pas nécessairement la voie nostalgique du souvenir (combien de photographies sont hors du temps individuel), mais pour toute photo existant au monde, la voie de la certitude: l'essence de la Photographie est de ratifier ce qu'elle représente." (R. Barthes, La Chambre Claire. Note sur la photographie, p. 133)

"The photograph says not (necessarily) what no longer is, but only and with certainty what has been. This subtlety is decisive. In front of a photograph consciousness does not necessarily contemplate souvenirs (many photographs are out of reach of our individual time), but in each existing photograph of the world, it contemplates certainty: the essence of a photograph is to ratify what she represents."

So in this photographic vivacity or liveliness on facebook we usually neglect the paradoxical fact that we are gazing at frozen instances or snapshots in time. These are leftovers of passed moments in which the vanity of our effort to grasp time and let the moment endure stares back at us from the computer screen. It confronts us with the unstoppable temporality of being right in the middle of an activity that we partially undertake to freeze time, to give the moment eternity, to put our mortality on hold. The photographs are in this sense the corpses or cadavers of our  ‘lively moments’. Facebook becomes a personal morgue or graveyard filled with the cadavers of our ‘lived moments’ that try to keep the illusion of dynamism, vivacity alive.

But not only the photographs on Facebook can be considered as cadavers in the Facebook-morgue.  In posing for these photographs we ourselves kind of become ‘corpses’ of our self. We objectify ourselves to let the camera make an image-object out of us. It is the experience of becoming something inauthentic that is closely related to the practice of the posing for a photograph. In that very moment where we try to give ourselves a kind of posture or where the photographer is trying to give us a certain appearance…we are no longer a subject but not an object. It is, according to Barthes, the subject that feels himself becoming an object. This is the experience wherein we kind of feel ourselves become ghosts. Barthes’ theme of the ghost (‘spectre’) in relation to the photograph is also important for the analysis of the photographs on Facebook.

“la Photo-portrait est un champ clos de forces. Quatre imaginaires s’y croisent, s’y affrontent, s’y déforment. Devant l’objectif, je suis à la fois : celui que je me crois, celui que je voudrais qu’on me croie, celui que le photographe me croit, et celui dont il se sert pour exhiber son art. Autrement dit, action bizarre : je ne cesse de m’imiter, et c’est pour cela que chaque fois que je me fais, que je me laisse photographier, je suis immanquablement frôlé par une sensation d’inauthenticité, parfois d’imposture (comme peuvent en donner certains cauchemars). Imaginairement, la Photographie (celle dont j’ai l’intention) représente ce moment très subtil où, à vrai dire, je ne suis ni un sujet ni un objet, mais plutôt un sujet qui se sent devenir objet : je vis alors une micro-expérience de la mort (de la parenthèse) : je deviens vraiment spectre. »   (R. Barthes, La Chambre Claire, Note sur la photographie, p. 29-30)

“The photographic portrait is a closed field of forces. Four imaginary forces cross each other there, confront each other, deform each other. In front of the camera, I am at the same moment : the one I believe to be, the one I would like people to believe to be me, the one that the photographer believes me to be, and the one that he uses to exhibit his art. Or, said in another way, a strange action : I do not cease to imitate myself.  And it is because of this that each time that I make myself or let myself be photographed, I am touched by a sensation of inauthenticity, sometimes of deceit (like some nightmares can give you). On an imaginary level, photography (the one of which I have the intention) represents the subtle moment where, really, I am neither a subject, nor an object. But rather a subject that feels itself becoming an object : I live a micro-experience of death ….: I really become a phantom.”

Barthes observes that a photograph can be the object of three practices (or three emotions or intentions): to make, to undergo, to look. The ‘Operator’ is the photographer. The ‘Spectator’ are the people that surround themselves with all kinds of photographs to gaze at. But the thing or the person that is photographed, and in the case of the photographs on Facebook this is the most interesting point, he calls ‘the Spectrum’. It combines the French words ‘spectacle’ (same in English) and ‘spectre’ (ghost or phantom). Because the person in the photograph on Facebook ‘has been there’ in that passed moment that can never be relived, he actually haunts us from the photograph. It is a kind of ghost or phantom that makes his way into our ‘lived world’, into our ‘now’. Even if the person in question on the picture is still alive, he isn’t the same person anymore that he was at the moment the photograph was being taken. That person in the photograph is a kind of phantom appearing from the moment that ‘has been there’ into our ‘now’. This explains partially why people can experience slight discomfort and alienation by looking at photographs of their past. It confronts them in a sense with a person or ‘ghost-appearance’ that they no longer are, but once have been.

“Et celui ou cela qui est photographié, c’est la cible, le referent, sorte de petit simulacra, d’eidolon émis par l’objet, que j’appellerais volontiers le Spectrum de la Photographie, parce que ce mot garde à travers sa racine un rapport au “spectacle” et y ajoute cette chose un peu terrible qu’il y a dans toute photographie : le retour de la mort.” (R. Barthes, La Chambre Claire. Note sur la photographie, p. 22-23)

« And him or this that is photographed is the aim, that what is referred to, a sort of small simulacrum or eidolon emitted by the object that I will happily call the ‘Spectrum’ of the photography. This because this word keeps through its root a connection to ‘spectacle’ and adds this slightly terrible thing that is in each photograph : the return of death.”

The paradox between vivacity and dynamism that are connected to Facebook and his photographs on the one hand and the aspect of death that sticks to photography and stares us in the face on Facebook on the other hand can also be found in the analysis of the ambiguity of the image by Maurice Blanchot in the appendix of his ‘l'Espace littéraire’.

In this work he writes about the connection or analogy between the experiencing of a cadaver and the experiencing of an image. The cadaver confronts us, according to Blanchot, with a presence that is ‘not here’ nor ‘elsewhere’. It reveals an absence that functions as a ‘hole’ or ‘déchirure’ (Georges Bataille, a crack) in our ‘lived world’. This works in a similar way for the pictures on Facebook. Like the cadaver…they are misplaced : not belonging to the ‘now’ but no longer present ‘elsewhere’. Like the cadaver, these photographs make a connection between the ‘here’ and the ‘nowhere’. A 'nowhere' that, as a digital platform 'Facebook', can be 'anywhere'. These pictures seem to grasp their place in a way similar to the cadaver. It grasps a place and is at the same time placeless. The cadaver is surrounded with rituals to contain the ‘hole’ that its presence, that is experienced as an absence, has made in our ‘lived world’. Likewise the tagging and the commenting on the photographs of ‘friends’ on Facebook are the modern rituals to fill up the emptiness that sticks to the mortal and vain aspect of the nature of photography. These pictures or photographs on Facebook are no longer ‘of this world’. They are, as Blanchot points out considering the cadaver, ‘behind the world’. That what these photographs resemble is gone, lost forever. In this sense they are without resemblance in the ‘real, lived world’.

Situations and landscapes have changed. Personalities have been altered. What remains is a paradoxical burial ground or graveyard we call ‘Facebook’. It attacks our ‘being in the world’ through this paradoxical character. It confronts us with the somewhat excessive demand to be ‘vital, dynamic, fun’ if you want to be someone other than a gray, dull face in the crowd. But at the same time it reminds us, through its link with temporality, vanity and mortality, of death. Facebook is in this manner a morgue or graveyard and the photographs are the cadavers, the remains of ‘lost moments’. But in this photographs we have also buried ourselves partially, making ourselves into ‘objects’…petrified forever….like a cadaver to a spectator.

 

Anselm Kiefer: als een feniks uit de as....

Vandaag bezocht ik de tentoonstelling van Anselm Kiefer in het KMSKA. Het is een aanrader voor iedere kunstliefhebber. Men moet zich echter haasten. De tentoonstelling is reeds verlengd en loopt nog tot 27 maart. Hieronder een overzicht van wat in mijn ogen de topstukken zijn van de tentoonstelling.

Met 'Wege der Weltweisheit' kijkt Kiefer terug in de Duitse geschiedenis. Iets wat hij in veel van zijn werken doet met een grote preoccupatie voor het thema 'oorlog'. Deze kolossale houtsnede toont 34 wijzen, geestelijke vaders die de Duitse cultuur mee gekneed hebben. Maar hij zet er zowel de positieve als de eerder negatieve bijdragen op. De collectie 'wijzen' gaat van Pruisische veldheren tot Duitse filosofen (Kant en Heidegger), maar ook Horst Wessel (lid van Hitlers Strumabteilung). Centraal staat een brandend woud afgebeeld en het opschrift onderaan geeft weer wat de toeschouwer zich daar bij moet voorstellen. Het gaat om de Hermannschlacht (de oorlog tussen de Germanen (o.l.v. Hermann) en de Romeinen (o.l.v. Varus) in het Teutoburgerwoud. De bedstede van de Duitse geschiedenis als het ware.

 

In 'Lilith' zien we de contouren oprijzen van een moderne stad met woontorens. Ze is echter omgeven met stof en as die Kiefer letterlijk als materialen aangewend heeft. Het is een grauw beeld van vernieling, dood en verderf dat hij koppelt aan de figuur Lilith uit de Joodse traditie. Lilith werd uit hetzelfde stof als Adam geschapen en was dus aan hem evenwaardig. Dit leidde tot conflicten. Lilith groeide uit tot de negatieve kracht van het kwaad in de wereld. Het zwarte haar van Lilith is aangebracht door Kiefer op het doek. Hij brengt echter ook papavers aan op het doek die gevulde zaaddozen bevatten als teken van mogelijk nieuw leven.

'Fruchtbare Halbmond' is een verwijzing naar het Tweestromenland of Mesopotamië als bron van de beschaving. Het werk herinnert aan de toren van Babel die door de Babylonische spraakverwarring in elkaar stortte. De ruïne is geen einde, maar een nieuw begin. Een bouwen waarbij alle verschillende identiteiten toch hun eigenheid behouden maar meewerken aan een groot geheel. Op de 'bouwstenen' vind je de namen van de steden Jericho, Petra, Ur.....uit de regio van het Midden-Oosten. Mag hier een politieke boodschap achter gezocht worden?

Twee werken die eigenlijk samen horen te hangen in de tentoonstelling naar mijn mening zijn 'Schwarze Flocken' en 'Jakobs Himmlisches Blut'.

Op het werk 'Schwarze Flocken' treft men een loden boek aan in het midden van een leeg, besneeuwd landschap met een rozige schijn. Uit het boek stromen versregels uit het gedicht 'Schwarze Flocken' van de Joodse Holocaustdichter Paul Celan (1920-1970).

Schwarze Flocken 

Schnee ist gefallen, lichtlos. Ein Mond 
ist es schon oder zwei, dass der Herbst unter mönchischer Kutte 
Botschaft brachte auch mir, ein Blatt aus ukrainischen Halden: 

‘Denk, dass es wintert auch hier, zum tausendstenmal nun 
im Land, wo der breiteste Strom fliesst: 
Jaakobs himmlisches Blut, benedeiet von Äxten… 
O Eis von unirdischer Röte – es watet ihr Hetman mit allem 
Tross in die finsternden Sonnen… Kind, ach ein Tuch, 
mich zu hüllen darein, wenn es blinket von Helmen, 
wenn die Scholle, die rosige, birst, wenn schneeig stäubt das Gebein 
deines Vaters, unter den Hufen zerknirscht 
das Lied von der Zeder… 
Ein Tuch, ein Tüchlein nur schmal, dass ich wahre 
nun, da zu weinen du lernst, mir zur Seite 
die Enge der Welt, die nie grünt, mein Kind, deinem Kinde!’ 

Blutete, Mutter, der Herbst mir hinweg, brannte der Schnee mich: 
sucht ich mein Herz, dass es weine, fand ich den Hauch, ach des Sommers, 
war er wie du. 
Kam mir die Träne. Webt ich das Tüchlein. 

Paul Celan 
Uit: Verzamelde gedichten (Meulenhoff, 2003) 

Zwarte vlokken 

Sneeuw is gevallen, lichtloos. Eén maan her 
is het al of twee dat de herfst ook mij in monnikspij 
een tijding bracht, een blad uit Oekraïense heuvels: 

‘Bedenk dat het wintert ook hier, voor de duizendste keer nu 
in het land waar de breedste stroom vliedt: 
Jaäkobs hemelse bloed, gebenedijd door bijlen… 
ijs van onaardse roodheid – daar waadt haar hetman met heel z’n 
tros naar donkerende zonnen… kind, ach, een doek 
om me in te hullen als het blinkt van de helmen, 
wanneer de schol, de rozige, barst, als het gebeente van je vader 
sneeuwig verstuift, onder de hoeven vol wroeging 
het lied van de ceder… 
Een doek, een klein doekje maar, opdat ik nu, 
nu je leert huilen, voor mezelf bewaar 
het nauw van de wereld, die nooit groent, mijn kind, voor jouw kind!’ 

Bloedde, moeder, de herfst me maar weg, brandde de sneeuw me maar: 
zocht ik mijn hart maar, dat het huilt, vond ik de zucht maar, ach, 
van de zomer, 
was-ie als jij. 
Kwam me de traan. Weefde ik dat doekje. 

Vertaling Ton Naaijkens 
Uit: idem 

De takken herinneren aan toegetakelde wijnstokken, eindeloze rijen herdenkingstekens op oorlogsbegraafplaatsen, runentekens. De nazi's pikten de runen op en gebruikten ze in hun symbolen.

Het doek 'Jakobs Himmlisches Blut' draagt de naam van één van de versregels uit het bovenstaande gedicht van Paul Celan en vormt een thematische eenheid met 'Schwarze Flocken'. We zien een toegetakeld, oneindig lijkend landschap met ook weer toegetakelde wijnstokken.

 

 

 

 

 

 

Een steeds weerkerend thema bij Kiefer is de gedachte dat elk einde een nieuw begin is. Dood en leven liggen zeer dicht bij elkaar. Dat is een gedachte die zeer sterk aansluit bij het denken van Nietzsche en Bataille in de filosofische traditie. Leven ontstaat letterlijk uit de dood. De vorige generatie moet sterven opdat de volgende zou leven en de ontbindende lichamen zorgen letterlijk voor nieuw krioelend leven. Zo is as, een materiaal dat Kiefer overduidelijk graag gebruikt symbool voor vernietiging. Maar via het verhaal van de feniks die verrijst uit zijn as ook symbool van nieuw leven. Net zoals de heren uit de filosofische traditie zet Kiefer de neiging van onze cultuur om een strikte scheiding tussen categorieën van leven en dood aan te brengen op het spel. Oorlog is een tweesnijdend zwaard. Het vernietigt, maar betekent ook steeds een nieuw begin met nieuwe kansen. De toegetakelde takken zijn mogelijk niet toevallig wijnstokken. De wijnrank is een eeuwenoud symbool in de christelijke iconologie voor de verrijzenis en het eeuwige leven. Men vindt niet toevallig in vroeg-christelijke kerken de figuur van het kruis of Christus terug waaruit wijnraken groeien die heel het tafereel overgroeien. 

(San Clemente, tafereel uit de absis, Rome)

Zo werkt Kiefer dus met materialen die op het eerste zich laag bij de gronds zijn (as, lood, stro, wijnstokken,....) maar die voor hem toch een spirituele kracht vertegenwoordigen. 

In zijn gebruik van materialen is hij duidelijk de leerling van Joseph Beuys die met vilt, vetvlekken, afval kunst maakte. Wat betekent dit voor de rol van schoonheid in de moderne kunst sinds Beuys, Kiefer en vele anderen met om ter lelijkste materialen lijken te werken?

In zijn artikel 'Schoonheid als eis. Enkele opmerkingen over het moderne schoonheidsbegrip' geeft Marc De Kesel dit een verhelderende duiding mee. Moderne kunst heeft in zijn keuze voor lelijke en banale materialen de schoonheid niet opgegeven. Ze geeft echter die schoonheid niet als een feit aan de toeschouwer, klaar om te contempleren. Dat is eerder een zaak van kunst uit de westerse traditie en diezelfde traditionele schoonheidsidee vinden we vandaag eerder terug in de reclamewereld en de media (in de beeldcultuur met andere woorden) die ons willen overspoelen met schoonheid. Kunst werkt nog steeds, ook in zijn hedendaagse vorm, met een esthetische imperatief volgens De Kesel. Het eist van ons dat we die banale, lelijke materialen schoon vinden in hun volle banaliteit.

"En toch bestaat de moderne kunst het om die dood aan de moderne mens te laten verschijnen in de vorm van een imperatief: "beschouw dit dode -dit negatieve, dit banale, dit abjecte- als wat tot het leven behoort, maar nooit in staat zal zijn in dat leven te worden opgenomen en er levend in te worden" (M. De Kesel)"

 

 

Harry Potter and the Deathly Hallows: a small trip into iconology

This week me and my eldest daughter visited the new Harry Potter-movie: 'Harry Potter and the Deathly Hallows part 1'. In this movie there was a tale in the tale that sparked my attention.

Three brothers try to cross a river. To cross it safely they build a bridge. Death, who most of the time takes advantage of passengers drowning, is not pleased with this. He appears on the bridge and acts as if he is delighted. He asks the brothers to name a gift and he will provide this to them. The oldest is given a wand that can not be defeated in battle (the elder wand), the second brother asks for a way to bring someone back from the dead. He is given the resurrection stone. The third, more modest brother, just wants to stay out of Death's claws. So he asks for a cloak that makes its wearer invisible. This will help him to hide from Death himself. The story doesn't end well for the two oldest brothers. But the youngest can stay clear of Death until he has reached a fine,old age. Then he reveals himself by handing the cloak to his son and Death finds him. Together these three objects form the 'Deathly Hallows'. The person that possesses them will be the 'Master of Death'.

It really is a nice story that suddenly popped up in this movie (I didn't read the book). But this is not what sparked my attention. The sign of the 'Deathly Hallows' got me thinking of icons in western culture....

The symbol represents the three objects: the wand (vertical line), the resurrection stone (circle) and the cloak of invisibility (triangle). Why these three objects and why these specific abilities? That was the question that came to mind. Now I don't know if the following will make sense and have somewhat the status of an explanation, but I do think that it is not just a wild guess. There may be some truth in it and even some insight in our anthropological situation.

What do these three elements stand for in the story?

The wand represents absolute power

The resurrection stone represents immortality

The cloak represents invisibility and a kind of presence in absence

These three things seem to me attributes of God (omnipotent, immortal and an omnipresent absence).

Now some people may think: "What is he babbling about?" But this symbol (triangle of divinity) has a long history in western culture.

To begin with, it is an equilateral triangle. The kind of the tetraktys of the Greek mathematicians and philosophers. We find traces of its divine nature according to the Greeks in the teachings of Pythagoras and Plato (Timaeus...if I'm not mistaken). According to the Greeks the dimensions of reality could be mirrored in this tetraktys. You need the numbers 1,2,3 and 4 to draw this kind of triangle. But the number one stands for the point, the number two stands for the segment, the number three stand for the mathematical face, the number four indicates the volume. So....every aspect or dimension of reality is represented. This is why the Pythagoreans thought that the sum of all these numbers (1+2+3+4=10) delivered a sacred number that embodied the total harmony of the universe.

But that is not all.....

This tetraktys popped up in christan symbolism as the allseeing eye of God. It became a very popular theme in the 17th and the 18th century. 

It even became the symbol of the enlightened American revolutionary state with the Eye of Providence on top of the pyramid in a equilateral triangle.        

                                                                                    
So when this Harry Potter-movie introduced this symbol...it made sense. Because being godlike is the most exalting dream that humanity caresses. We all want a piece of the godlike status so we can continue this discontinue life that we have to spend separated from others in the constant reminder of the frailty of our human bodies. It goes deep down into the dreams and desires of human nature.

 

 

 

 

 

 

 

Essaywedstrijd Nederlands Genootschap voor Esthetica

Oktober 2010: bij de eerste vier geëindigd in de essaywedstrijd van het Nederlands Genootschap voor Esthetica. Leuk nieuws. De titel van het artikel luidde: "De sacraliteit van gruwelijke fantasieën: horror, het sublieme en de transgressie". Ik kan het hier echter niet publiceren vermits ik nog wacht op de eindbeslissing van de redactie van het Tijdschrift voor Esthetica over al of niet publicatie on line.

http://www.estheticatijdschrift.nl/nieuws/2010/toekenning-nge-essayprijs